مهرگیاه گیاهی سمی با افسانه‌های تاریخی

مهرگیاه یا مردم‌گیاه یا سگ‌شکن  Atropa belladonna : Belladonna نام یک گیاه دارویی ‌است از راسته تاج‌ریزی‌ها (Solanales)، تیره سیب‌زمینیان (بادنجانیان Solanaceae) از سرده مردم‌گیاهان (Mandragora).

واژه مهرگیاه با مهری و مهریانه (مشی و مشیانه) نخستین نر و ماده در اسطوره‌ی ایرانی آفرینش است و به احتمال زیاد از نظر لغوی با مشی و مشیانه که در اساطیر ایرانی حکم نخستین زوج انسانی را دارد درآمیخته است و اين گياه در ايران نمی‌رويد .

در لغت نامه درباره مهرگیاه یا همان یبروح الصنم چنین نوشته شده است: به معنی مردم گیاه و آن ریشه گیاهی بوده شبیه به مرد و زن به هم پیوسته که دست‌هایشان بر همدیگر حمایل بوده و پاهایشان در هم قفل شده‌اند.

صادق هدایت در نیرنگستان به نقل از برهان قاطع مهرگیاه را این چنین توصیف کرده: “گیاهی باشد شبیه آدمی و در زمین چین قابل رویش است و آن سرازیر و نگونسار بوده و ریشه‌های آن به منزله  موی سر میباشد. نر و ماده در گردن هم کرده و پایها در یک دیگر محکم ساخته، میگویند هر آنکه آن را بکند در اندک روزی بمیرد و طریق کندن آن چنان بوده که اطراف آن را خالی میکنند و  چنانکه به اندک زوری کنده شود و ریسمانی بر آن بندند و سر ریسمان را بر کمر سگ تازی محکم کنند و شکاری در پیش آن سگ رها نموده و چون سگ از عقب شکار بدود آن گیاه از بیخ و ریشه کنده گردد و سگ کَن به این اعتبارش میگویند و سگ پس از چند روز بمیرد و آن را مردم گیاه یا مردم گیه نیز میخواندند و نر و ماده آن را از هم نمیتوان تفرقه کرد و اگر قدری از آن را با شیر گاو به خورد زنی بدهند که عقیم باشد البته فرزندش به هم رسد که اگر نر بخورد فرزندش نر و اگر ماده بخورد فرزندش ماده شود.”

به نظر می‌رسد ترس فراگیر از کندن مهرگیاه ریشه‌های عمیقتری داشته باشد. ترس انسان از کندن مهرگیاه به خاطر سمی بودن آن نیست بلکه انسان ریشه‌کن کردن مهرگیاه را به نوعی صدمه زدن به خود و ریشه‌کن کردن آدمی می‌پندارد. در همین راستا یونانیان مهرگیاه را سیب عشق و محبت می‌نامند و عقیده دارند که ریشة این گیاه پیش از آفرینش انسان در بهشت روییده و همان درخت دانش بوده است.

گیاه­شناسی

این گیاه دارای ریشه ضخیم و گوشتی غالباً دو شاخه بوده و شکل ظاهری ریشه شباهت به انسان دارد و به همین خاطر افسانه‌های زیادی درباره  آن ساخته شده و این گیاه در مناطق مدیترانه‌ای به خصوص در جزیره سیسیل و کالابر به فراوانی می‌روید.

يبروح :منظور از يبروح بيخ مهرگياه بياباني بوده كه به شکل انسان است. يبروح نام بتی بوده كه عقيده داشته‌اند نگه دارنده نباتات بوده و اين گياه به شکل آن بت می‌ماند. يبروح نر و ماده بوده و مادينه تقريبا سيه فام است و آن را ژيقوس می‌گويند كه به معنی كاهويی است. قسمت دوم كه قسمت نرينه بوده و برخی آن را موريون گويند دارای برگ‌هايی سفيد و صاف و پهن كه به برگ مهر گياه شبیه است و يبروح كاهويي بوی بسيار تند دارد.

از سویی دیگر وجه تسمیة مهر‌گیاه را چنین تفسیر می‌کنند که اگراین گیاه با هرکس باشد، آن فرد محبوب قلوب و جذب‌کننده مهر دیگران می‌شود. برخی به مهرگیاه «یمرو» گفته‌اند یعنی گیاه دارای دو صورت. زیرا هنگامی که ریشة این گیاه را به دو نیم کنند، دو صورت مشابه صورت زن و مرد در آن آشـکار می‌شود.

مهرگیاه در ادبیات و شعر

مهرگیاه در ادبیات و شعر پارسی نیز جایگاه ویژه‌ای داشته و در بسیاری متون نظم و نثر بعنوان نماد عشق و محبت ذکر شده است. ازین میان می‌توان به این غزل زیبا از حافظ شیرازی اشاره کرد:

تركيبات شيميایی موجود در مهرگیاه

بخش‌های مختلف اين گياه دارای الكالوئيدهايی بوده كه مقدار آنها مجموعا به ٣٧ درصد می‌رسد. قسمت اعظم اين الكالوئيدها را نيز هيوسيامين تشكيل داده كه توام با مقداركمي هيوسين و الكالوئيد ديگري به نام ماندراگورين بوده.

لكه سیاه پوست را مدت یک هفته یا برگ آن و به ویژه با برگ سبز و شاداب آن اگر ماساژ داده بدون زخم كردن خوب خواهد شد و همچنین شیره مهرگیاه لكه‌های سیاه و سفید پوست را بدون سوزش و گزش بر خواهدداشت.

برای از بین بردن جوش و درمان دمل‌های سخت و دمل‌های درونی از ترکیب گیاه مهرگیاه با سرکه استفاده می‌شود.

قسمت سر آن دارای خاصیت و خواب‌آور بوده و حتی بو کردنش خواب‌آور است. این خاصیت از آن نوع سفید برگ بی‌ساقه بوده که آن را نرینه گویند .

مهرگیاه حس انسان را کُند می‌کند و در طب سنتی به جای داروی بی­حسی از آن استفاده می­شده است.

مضرات مصرف مهرگیاه

زیاد استعمال کردن و بو کردن مهرگیاه ممکن است که موجب سکته گردد بویژه آن قسمتی که برگش سفید است و در برخی موارد حتی باعث سقط جنین می­شود.

بچه خردسال اگر گیاه مهرگیاه بخورد به چنان استفراغ و اسهالی گرفتار می شود که احتمال دارد که کودک بمیرد.

همه انواعش به خصوص آن قسمتی که برگش سفید و کوچک‌تر از بقیه بوده نوعی پادزهر سمی است. فردی که از مهرگیاه مسموم ‌شود عوارض خفگی زِهدان در او پیدا می‌شود و گونه‌اش سرخ می‌شود و چشمش بالا می‌آید و باد می‌کند و حالتی مست دارد . در این حالت درمانش روغن و عسل است و اگر استفراغ کند برایش مفید است.